Elektronik Uçuş Çantası (EFB – Electronic Flight Bag)

Giriş

Pilotlar doğru zamanda ve yerde, özellikle kritik durumlarda doğru ve etkili kararlar verebilmek için doğru bilgilere ihtiyaç duyarlar. Bu da sadece ve sadece sayısal ve entegre bir bilgi sistemi ile mümkün olabilir.

Pilotlar ve havayolu işletmecileri sayısal, hava aracına entegre ve doğru yardımcı uçuş bilgileri sağlayan cihaz ve sistemlerin gittikçe büyüyen bir gereksinim olduğunun farkına varmışlardır. Bu gereksinim gerçeğe dönüştürülmüş ve gelişmiş sayısal, entegre bilgi sistemi, yaygın olarak bilinen adı ile Elektronik Uçuş Çantaları (EFB – Electronic Flight Bag) geliştirilmiştir. EFB’ler, el kitapları ve kontrol listeleri gibi uçuşla ilgili bilgilere süratle erişebilmeyi sağlayan etkin ve kullanımı kolay cihazlardır

EFB sistemleri çoğunlukla pilotların çantalarında taşıdıkları ağır[1] el kitapları ve dokümanlardan kurtulmalarını sağlamıştır. El kitapları ve uçuş dokümanlarında bulunan bilgilere süratle erişebilmeyi sağlarlar. İlave olarak EFB’ler, dokümanlarda mümkün olmayan hareketli harita, normal ve anormal performans hesaplamaları, gerçek zamanlı hava, arazi ve diğer bilgilere erişebilme imkânını da sağlarlar.

EFB sistemleri hava aracı üzerindeki seyrüsefer, iletişim veya gözlem sistemleri vb. gibi hiçbir sistemin yerini almak üzere tasarlanmamışlardır. Hava aracındaki EFB sistemi daha önceden derlenen veya interaktif uygulamaları uçuş mürettebatına sağlamak maksadı ile tasarlanmışlardır.

Pilotların kokpitte ihtiyaç duydukları sayısal dokümanlara süratle ulaşabilmesi oldukça etkili ve uygun bir yöntemdir. Hava aracı konfigürasyonuna uygun olarak tasarlanan uçuş kartları, arıza rapor sistemleri, operatör talimnameleri ve minimum ekipman listeleri (MEL – Minimum Equipment List) pilotların parmaklarının ucundadırlar.

“Motor hava aracının kalbi, pilot ise ruhudur.”

Sir Walter Alexander Raleigh

Elektronik Uçuş Çantası

FAA tarafından yayınlanan AC No. 120-76A numaralı tavsiye genelgesine göre elektronik uçuş çantası, özellikle uçuş kabini, kokpit ve uçuş güvertesinde kullanılmak üzere tasarlanan bir elektronik görüntü sistemidir. Elektronik uçuş çantaları havacılıkla ilgili çeşitli bilgileri gösterir ve performans, yakıt hesabı gibi temel hesaplamaların yapılmasında kullanılır. Geçmişte bu tür fonksiyonların bazıları geleneksel olarak dokümanlar veya havayolu şirketlerinin uçuş sevk personeli tarafından sağlanan verilere dayanılarak yapılmaktadır. Kısaca ifade etmek gerekirse, elektronik uçuş çantası, uçuş mürettebatına uçuşla ilgili görevlerin çok daha kolay ve etkin bir şekilde ve daha az doküman kullanılarak yerine getirilmesinde yardımcı olan bir elektronik bilgi yönetim cihazıdır.

Uçuş Dokümanları ve Elektronik Uçuş Çantası

Uçuş Dokümanları ve Elektronik Uçuş Çantası

Elektronik Uçuş Çantasının Faydaları

• Dokümansız kokpit konseptinin potansiyel etkinliği ve sağladığı mali faydalar ticari hava endüstrisinin bütün segmentleri için oldukça önemlidir,
• Doküman ve havacılık yayınları ile prosedür kartlarının güncellenmesi gibi yoğun emek gerektiren faaliyetlerin maliyetlerini azaltır,
• Pilotlar uçuş el kitapları, kontrol listeleri alet kartları vb. gibi yayınlar ile dolu ağır uçuş çantalarından ve zamanlarını bu yayınları güncellemek ile geçirmek zahmetinden kurtulabilirler,
• Her uçuş hassas, entegre ve eksiksiz yardımcı uçuş bilgilerine derhal ulaşabilme imkanı sayesinde çok daha emniyetli bir hale gelir,
• Tam entegre sayısal bilgi sistemi emniyeti ve kokpit operasyonlarının etkinliğini önemli oranda artırır ve mürettebat görev sürelerinin optimizasyonunu sağlar,
• Kokpitte, ağırlığın azalması ve dağınıklığın düşürülmesini sağlayan doküman kullanımını azaltır,
• Dokümanların güncellenmesi için gereken işgücü ve maliyetleri azaltır,
• Bilgilerin daima güncel olarak muhafaza edilmesini ve kablosuz veri transferi yolu ile kolayca güncellenmesini sağlar,
• Uçuş raporlarının, sorunların daha hızlı bir şekilde ele alınmasına da imkân verecek şekilde süratli ve etkin bir şekilde gönderilmelerini sağlar,
• Hassas kalkış ve iniş hesaplamaları sayesinde yakıt ve bakım maliyetlerini azaltır,
• Performans hesaplamalarının uçuş esnasında da yapılması sureti ile uçuş emniyetini artırır,
• Hava aracı yük kapasitesini gerçek zamanlı performans hesaplamaları suretiyle artırır,
• Gerçek zamanlı meteoroloji verilerine erişim sayesinde rota seçimini kolaylaştırır.

Uçuş mürettebatının şirkete ait bilgi ağına girmesini ve sunucular, iş istasyonları, veri linkleri ve faydalı uygulamalar ile devamlı olarak çevrim içinde kalmasını sağlayarak havada uçan mürettebat ile yerdeki görevlilerin birlikte çalışmalarına imkân sağlar.

EFB teknolojisinin kişisel ve dizüstü bilgisayarların günlük hayatımızda sağladığı kolaylık ve avantajları pilotlar ve hava araçları için sağladığını belirtmek hiç de yanlış olmaz. Sayısal teknolojideki ilerlemeler sayesinde günümüz dünyasında EFB olmadan hava araçlarını uçurabilmeyi hayal etmek dahi zordur.

Elektronik Uçuş Çantası Sınıflandırmaları

Donanım Sınıfları:

Federal Aviation Administration (FAA) EFB cihaz ve sistem donanımlarını Sınıf 1, Sınıf 2 ve Sınıf 3 olarak üç ayrı sınıfa ayırmaktadır. Sınıf 1 EFB tipik olarak taşınabilir, yerde ve uçuş esnasında ilave bilgi kaynağı olarak kullanılabilen bir dizüstü bilgisayarıdır. Sınıf 1 EFB’de hava aracı üzerindeki diğer sistemler ile iletişimi sağlayan bir data linki bulunmamaktadır ve genel olarak hava aracı 10.000 feet uçuş irtifası altındayken hava aracı içerisinde çzel bir yerde emniyetli olarak muhafaza edilmeleri gerekmektedir. Sınıf 2 EFB cihazı tipik olarak yarı taşınabilir bir cihazdır örneğin hava aracına monte edilen kalem tablet bilgisayarı Sınıf 2 bir cihazdır. Sınıf 3 hava aracı üzerine yerleştirilen bir sistemdir ve çeşitli aviyonik sistemler ile iletişim sağlamak maksadı ile tipik bir aviyonik bilgisayarı gibi kullanılabilir.

Uçuş mürettebatı Sınıf 1 tipi taşınabilir bir EFB cihazını her zaman hava aracı içerisinde muhafaza etmek istemez ve veri yüklemek gerektiğinde Sınıf 3 tipi bir sisteme yüklemek için yanında taşımak ister.

 Sınıf 1 – Portatif elektronik cihazlardır. Normal olarak iniş ve kalkışlar esnasında kullanılmazlar ve hava aracından uzaklaştırılmaları için idari prosedürlere gerek yoktur.

 Sınıf 2 – Uçuşun her safhasında kullanılmak üzere belirli bir yere monte edilirler ve hava aracından sökülmeleri veya değiştirilmeleri için idari prosedürlere ihtiyaç gösterirler. Sınıf 1 ve Sınıf 2 elektronik uçuş çantalarının her ikisi de taşınabilir elektronik cihazlar olarak tanımlanırlar. Bilgisayar monteleri veya yerleştirme istasyonları tasarım onayı gerektirir.

 Sınıf 3 – Sabit ve hava aracına monte edilen cihazlardır ve hava araçlarına takılmaları tasarım onayı gerektirir. 

Elektronik Uçuş Çantası Yazılım Tipleri

Yazılım Sınıfları:

Tip A Uygulamaları

• Önceden hazırlanmış ve değişmeyen bilgiler/veriler kullanılır,
• Bütün donanım sınıflarında kullanılması mümkün olabilir,
• Operasyonel açıdan onay gerektirir,

Örnekler: Uçuş operasyonları el kitabı, şirket standart uygulama prosedürleri, hata raporlama uygulamaları. PDF, HTML ve XML formatlarındaki dokümanları görüntülemede kullanılan statik uygulamalar. Uçuş mürettebatı işletme el kitapları NOTAM’lar gibi diğer basılı dokümanlar.

Tip B Uygulamaları

• Dinamik ve interaktif bilgiler/veriler kullanılır,
• Bütün donanım sınıflarında kullanılması mümkün olabilir,
• Operasyonel açıdan onay gerektirir,
• Düzenleyici ajans değerlendirmesi gerektirir.

Örnekler: Planlama, büyütme ve kaydırma fonksiyonlarına sahip kalkış, yol boyu ve iniş kartları ve performans hesaplamaları, ağırlık ve denge hesaplamaları, hava ve havacılık kartları.

Tip C Uygulamaları

• Çok Fonksiyonlu Görüntü (MFD – Multi Function Display) olarak kullanılabilirler.
• Hava aracının aktif olarak kontrolü sayesinde ve diğer hava aracı sistemleri, göstergeler ve uçuş kumandaları ile otomatik etkileşim sağlarlar.

Tüp C uygulamaları uçuşa elverişlilik gereksinimlerine tabidirler ve Sınıf 3 EFB cihaz ve sistemlerinde kullanılmalıdırlar.

Tip A ve Tip B uygulamalarında kullanıcı/işletici onayı yeterli iken, Tip C uygulamalarının FAA tarafından onaylanmaları gereklidir. İşleticiler EFB sistem ve cihazlarının hava aracı üzerindeki diğer sistemler ile uçuşun bütün safhalarında karışım ve uyumluluk sorunları olmadığını yapılacak testler ile belirlemek ve sistemin tasarlandığı fonksiyonlarını yerine getirdiğini kontrol etmek zorundadırlar.

Tablet ve akıllı telefon uygulamalarının havacılıkta kullanılmasında çok dikkatli olunmalıdır. Havacılık fonksiyonları için yüzlerce uygulama mevcuttur. Bu uygulamaların çoğu Tip A veya Tip B olarak sınıflandırılan, çok azı ise FAA onayı gerektiren Tip C sınıfına yükselmeyi sağlayan fonksiyonlara sahip olan uygulamalardır. Tip C sınıfı uygulamalar kesinlikle FAA onayını gerektirmektedir. Bütün durumlarda kullanılacak uygulamaların doğruluk ve hassasiyetini kontrol etmek hava aracı sahip ve işletmelerinin sorumluluğundadır.

Haberleşme Sistemleri: Elektronik uçuş çantasının yerdeki network ile bağlantı kurabilmesi maksadı ile hava aracı üzerine yerleştirilen sistem veya sistemlerdir. Haberleşme sistemleri örneğin GPRS (General Packet Radio Service), VHF, uydu network, kablosuz IEEE 802,11 haberleşme ve/veya ACARS (Airplane Communication and Recording Systems) gibi haberleşme sistemlerini kullanmaktadır. Elektronik uçuş çantası yerdeki network ile uçak EFB sistemi üzerinden Internet Protokol esaslı uydular aracılığı haberleşmektedir.

Uçak EFB Sistemi: Yerdeki network ile taşınabilir EFB arasında emniyetli uydu bağlantıları aracılığı ile iletişimi sağlamak üzere hava aracı üzerine yerleştirilen sistemdir. Sistem, taşınabilir EFB cihazı ile emniyetli bağlantıyı sağlamak üzere tasarlanan bir EFB işlemcisi içerir.

Portatif Elektronik Uçuş Çantası: Hava aracında mürettebat tarafından kullanılmak üzere tasarlanan ve uçak EFB sistemi aracılığı ile yerdeki network ile veri alışverişinde bulunabilen taşınabilir cihazdır. Uçuş öncesinde ve pilot iş yükünün az olduğu uçuş safhalarında her iki pilot tarafından da kullanılabilirler.

Uçak Sistemleri: Elektronik uçuş çantasının çeşitli uygulamalar için verileri aldığı hava aracı üzerine yerleştirilen sistem veya sistemlerdir. Örneğin hava aracı üzerinde bulunan GPS gibi coğrafik konum belirleme sisteminden alınan veriler bir hava meydanı elektronik taksi haritası ile birlikte kullanılarak hava aracının meydandaki konumu gösterilir.

Meydan Haberleşme Sistemi:

Havayolu Şirket Haberleşme Sistemi: EFB sisteminde hava aracı haberleşme sistemleri ile ara yüz sağlayan bir haberleşme idare fonksiyonu mevcuttur. EFB havayolu şirket haberleşme adresleme ve raporlama sistemine irtibatlandırılır

Bilgi Bankası:

Elektronik Uçuş Çantası İçerikleri

• Normal Checklists (Normal Kullanım Usulleri Kontrol Listesi),
• Emergency Checklists (Acil Durum Kullanım Usulleri Kontrol Listesi),
• Abnormal Checklists (Anormal Durumlar ve Kurtarma Usulleri Kontrol Listesi),
• Aircraft and Flight Operations Manuals (Hava Aracı ve Uçuş Operasyonları El Kitapları),
• Minimum Equipment List (Minimum Ekipman Listesi),
• Configuration Deviation List (Farklı Konfigürasyon Listesi),
• Electronic Logbook (Elektronik Kayıt Defteri),
• Charts (Kartlar),
• Runway Incursion Prevention (Pist Dışına Çıkışlardan Sakınma),
• Terrain Avoidance (Araziden Sakınma),
• Aviation Weather Information Network ( Havacılık Hava Bilgileri Ağı),
• ADS-B (Automatic Dependent Surveillance-Broadcasting),
• TCAS (Traffic Collision Avoidance System – Havada Çarpışmayı Önleme Sistemi),
• Maintenance (Bakım),
• Video Surveillance (Cabin, Cafgo and External Areas) Kabin, kargo ve dış bölgelerin video gözlemi,
• Engine Health and Monitoring System (Motor Sağlıklı Çalışma ve İzleme Sistemi),
• Weather Radar (Hava Radarı),

Elektronik Uçuş Çantası Yazılım Örnekleri

• Havaalanı Hareketli Haritaları Yüksek çözünürlüklü hava alanı planları sağlanır. Hava aracının pozisyonu da gösterilir. Küresel konumlama izleme sistemine sahip olan hava alanı bilgi bankaları yüksek doğruluk ve görsel ayrıntılarla hava alanı ortamını kullanıcıların hizmetine sunar.
• Elektronik Kartlar Hava alanı, hava sahası, yaklaşma kartları, standart alet kalkışları ve standart terminal sahası girişleri için belirgin ve doğru bilgiler sağlarlar. Dünyanın her yeri için kaplama sağlanmıştır ve kullanıcıların taleplerine göre düzenlemeler yapılabilir.
• Elektronik Dokümanlar Güncel bilgilere süratle ulaşım imkânı sağlarlar. Elektronik dokümanların kâğıt dokümanlara nazaran incelenme süresi çok daha kısadır ve hata olasılığını sıfıra indirirler. Dokümanlar gündüz ve gece formatlarında kullanıcıların hizmetine sunulmaktadırlar.
• Uçak Üzeri Performans Sistemi Hava araçlarının performanslarının optimizasyonu için havayolu işletmelerinin ihtiyaç duydukları hava aracı performans hesaplamaları ile ilgili bilgileri sağlarlar.
• Elektronik Arıza Takip/Kayıt Sistemi Hava aracı HUMS (Health and Usage Monitoring System – Hava aracı sağlıklı çalışma takip sistemi) ile birlikte çalışarak uçuş esnasında elde edilen bilgilerin takip ve hava aracı inmeden önce bakım merkezlerine iletilmesini sağlarlar.
• Elektronik Uçuş Dosyası Havayolu işletmelerinin veri toplamalarına, ilk uçuş dosyası oluşturmalarına ve bu verileri elektronik uçuş çantalarına aktarmalarını sağlar. Elektronik uçuş dosyaları uçuş bilgileri ve hava aracı sistem bilgilerini ihtiva eder, uçuş mürettebatının bu verileri inceleme ve dijital olarak imzalamalarını sağlar.
• Video Gözlem Sistemi Elektronik uçuş çantasına entegre edilen video gözlem sistemi uçuş mürettebatının aktif ve gerçek zamanlı olarak hava aracı dışını, kabin ve kokpit kapısı gibi kritik yerleri izlemesini sağlar.

Birçok pilotun uçuş esnasında terminal sahası giriş, yaklaşma ve standart alet kalkışları, havaalanı haritaları ve diğer uygulamalar için iPad kullanması üzerine FAA, Sınıf 1 tipi cihazların kullanılması ve yetkilendirilmesi ile ilgili olarak InFO 11011 sayılı bilgi dokümanını yayınlamıştır. Part 91 operatörleri için iPad kullanma yetkilendirmesine gerek yoktur. Bir havayolu işleticisi hava aracına monte cihazı yerleştirecek ise ve güç gereksinimi var ise hala geçerli olan 120-76C numaralı tavsiye dokümanına başvurmalıdır.

FAA Sertifkalı İşletmeler için iPad Onaylama İşlemleri

Part 91K, 125 veya 135 esaslarına göre operasyon yürütüldüğünde Sınıf 1 tipi bir iPad kullanımı öncesinde ana kontrol otoritesinden onay alınmak zorundadır. Bu onayı almak için gerekli olan prosedürler FAA 8900 1 ve AC 120-76C numaralı uygulama düzenlemelerinde belirtilmiştir. OpSpec/MSpec Paragraf A061 iPad veya diğer benzer elektronik uçuş çantalarının kâğıt referanslar yerine kullanılmasına müsaade etmektedir.

Onay işlemleri esnasında havayolu işleticisi, FAA direktifleri doğrultusunda elektronik uçuş çantalarının kullanılması için, eğitim programları ve operasyonel prosedürleri geliştirmek zorundadır.

Havayolu işleticisi hızlı dekompresyon ve manyetik uyumluluk testlerini yaptığını ispatlama ve kullanılacak elektronik uçuş çantasının hava aracı ile uyumlu olduğunu göstermek zorundadır.

[1] Örneğin EFB olmadan yapılan bir Boeing 777-200ER uçuş görevinde kokpitte 77 libre ağırlığında doküman bulundurulması gerekmektedir.

YAZAN: Ercan CANER

Ercan Caner, Elektrik ve Elektronik Mühendisliğinin yanı sıra, uçak ve helikopter lisanslarına sahip olan Caner, BİTES Savunma, Havacılık ve Uzay Teknolojileri Firmasında T-129 ATAK Taarruz Helikopteri Bilgisayar Tabanlı Eğitim ve Sanal Bakım Eğiticisi projelerinin yöneticisi ve havacılık projeleri alan uzmanı olarak çalışmaktadır. Türkiye Hava Sahası Yönetimi alanında doktora tez çalışmalarını sürdüren Caner’in İnsansız Hava Araçları (2014) ve Taarruz Helikopterleri (2015) konulu makaleleri yayımlanmıştır. 36 yılı kapsayan TSK, BM ve NATO deneyimlerine sahiptir.

E-mail:ercancaner@gmail.com